Polskie bieguny

Baza pod Lhotse (5400 m), widok nocny.

Baza pod Lhotse (5400 m), widok dzienny.

17 grudnia 1974 roku podczas wspinaczki na Lhotse zginął Staszek Latałło – członek ekipy filmowej, operator, najmniej doświadczony spośród uczestników. Miał 29 lat. Była to pierwsza i ostatnia wyprawa Staszka w góry najwyższe.
Wypadek wydarzył się podczas zejścia z obozu trzeciego do drugiego w skrajnie niesprzyjających warunkach atmosferycznych. Z powodu wichury Staszek Latałło, Jerzy Surdel i Tadeusz Piotrowski przebywali już drugi dzień w obozie trzecim. Kończył im się gaz, nie było nadziei na poprawę pogody. Postanowili zejść do obozu drugiego. Dął huraganowy wiatr, zamieć ograniczała widoczność. Było niebezpiecznie, a oni nie związali się liną. Marsz
prowadził Tadeusz Piotrowski, w środku Latałło, na końcu miał iść Surdel, który wycofał się na chwilę do namiotu z powodu rozluźnionej taśmy przy raku. Huk wiatru uniemożliwiał łączność głosową między nimi. Piotrowski i Latałło nie mieli szans, by usłyszeć, co do nich wołał Surdel, szli dalej. Przy poręczówkach Piotrowski stracił kontakt wzrokowy z Latałłą. Konstrukcja liny poręczowej
pozwala na zejście tylko jednej osoby naraz. Piotrowski, chcąc umożliwić Staszkowi jak najszybsze zejście, zjechał pierwszy. Na dole widział naprężającą się linę świadczącą
o przygotowaniach Staszka do zejścia w dół. Przekonany, że wszystko w porządku, ruszył w stronę namiotów. Był wyczerpany. Przedłużająca się nieobecność filmowców zaniepokoiła Piotra Jasińskiego i Marka Kowalczyka, przebywających w obozie drugim. Rozmawiali przez
radio z Zawadą, kierownikiem wyprawy, który polecił im, by wyszli naprzeciw schodzącym. Wrócili we trzech. Ciało Staszka znalazł Surdel na pierwszych metrach poręczówek, w dolnej części ściany Lhotse. Nie wiadomo, jak to się stało. To był stosunkowo łatwy odcinek trasy.
23 grudnia odbył się pogrzeb Staszka.

Baza otoczona była przez tzw. lodowe grzyby, czyli ogromne głazy osadzone na cienkich lodowych stalagmitach, które w każdej chwili mogły pęknąć pod ciężarem kamienia. Pewnego dnia jeden z grzybów zawalił się nieopodal kuchni. Postanowiono pozbyć się innego, który zagrażał pobliskim namiotom. Zorganizowano spektakularną akcję wytapiania grzyba. W końcu po wielu próbach udało się rozpuścić lodową nogę ogniem wielkiego paleniska. Akcja była niebezpieczna, gdyż kapelusz grzyba mógł ważyć kilka ton.

Icefall. Szczelina Shiptona. Leży Stanisław Latałło. Na drugim planie: Andrzej Zawada, Kazimierz Rusiecki, Jerzy Surdel, Piotr Jasiński

Kocioł Zachodni. Widok na ścianę Lhotse.

Andrzej Heinrich

Andrzej Zawada

Bogdan Jankowski

Kazimierz Rusiecki i Andrzej Zawada

Budowa obozu pośredniego w icefallu,
na pierwszym planie Andrzej Heinrich,
na drugim Tadeusz Piotrowski i Stanisław Latałło.

Andrzej Heinrich podczas stawiania
namiotów obozu pośredniego na
lodospadzie Khumbu.

Po przyjściu do obozu I.

Baza na lodowcu Khumbu miała być miejscem spotkań dwóch wypraw: francuskiej na Mount Everest i polskiej
na Lhotse. Jednak nim Polacy dotarli do bazy, Francuzów spotkała tragedia. Zginął kierownik wyprawy Gérard
Devouassoux oraz pięciu Szerpów. Na założony przez Francuzów na wysokości 6300 m obóz drugi na przełęczy
Lho La runęła śnieżna lawina. Do połowy przysypała namiot himalaistów. W dół sunęły coraz większe
masy śniegu. Ludzie ratujący się ze śnieżnej pułapki nie zauważyli, że brak wśród nich kierownika wyprawy.
Nie mógł się – prawdopodobnie – wyswobodzić ze śpiwora. Namiot, w którym spała czwórka Szerpów, zmiotły
opadające masy śniegu. Nie został po nim ślad. Piątego Szerpę zgubiła ciekawość – obudzony w pierwszym
obozie hukiem lawiny wyszedł przed namiot i zdmuchnął go potężny ciąg powietrza. Podczas jednej z wypraw na icefall Tadeusz Piotrowski i Wojtek Kurtyka znaleźli porozrzucane śpiwory opisane inicjałami G.Dx. – zostały przyniesione przez wiatr na odległość ponad 2 kilometrów od miejsca wypadku. Na lodowcu Khumbu przez lata pozostało mnóstwo sprzętu alpinistycznego zagubionego bądź porzuconego przez ekspedycje likwidujące obozy.

Jan Stryczyński i Andrzej Heinrich w obozie pośrednim. Lodospad Khumbu.

Wspólny odpoczynek po imieninach Andrzeja Zawady.

Ekipa Szerpów i Polaków wyruszyła do obozu pierwszego z transportem żywności i tlenu. Grupy wychodziły
w różnych odstępach czasowych – pierwszą dwójkę stanowili związani liną Szerpowie Chhowang i Norbu Jangbu.
Tuż przed obozem pośrednim rozpoczynał się fragment trudnego terenu – należało pokonać most śnieżny
rozpostarty nad lodową szczeliną. Chhowang niefortunnie zaczepił rakiem o linę i stracił równowagę, pociągając
za sobą Jangbu. Zawiśli na linie po obu stronach śnieżnego mostu, tworząc dla siebie przeciwwagę. Szerpowie,
stacjonujący w obozie przejściowym, wydobyli Jangbu. Chhowang nadal wisiał w lodowej szczelinie bez kontaktu
ze ścianą. Podczas lotu stracił obie rękawice i gołymi dłońmi trzymał pas asekuracyjny, który uciskał mu klatkę
piersiową. Doznał dotkliwych odmrożeń. Na pomoc, która wymagała specjalistycznych umiejętności i sprzętu,
ruszyła z bazy ekipa: Andrzej Heinrich, Ryszard Szafirski i Jan Stryczyński. Wyciągnęli Chhowanga z lodowej
szczeliny. Potem sprowadzili nieszczęśników do bazy. Akcja wydobywcza plecaków, w których uwięzione były
cenne butle z tlenem, ciągnęła się kilka tygodni. Dłonie Szerpy uratował lekarz wyprawy Jan Koisar.

Ekipa Szerpów i Polaków wyruszyła do obozu pierwszego z transportem żywności i tlenu. Grupy wychodziły
w różnych odstępach czasowych – pierwszą dwójkę stanowili związani liną Szerpowie Chhowang i Norbu Jangbu.
Tuż przed obozem pośrednim rozpoczynał się fragment trudnego terenu – należało pokonać most śnieżny
rozpostarty nad lodową szczeliną. Chhowang niefortunnie zaczepił rakiem o linę i stracił równowagę, pociągając
za sobą Jangbu. Zawiśli na linie po obu stronach śnieżnego mostu, tworząc dla siebie przeciwwagę. Szerpowie,
stacjonujący w obozie przejściowym, wydobyli Jangbu. Chhowang nadal wisiał w lodowej szczelinie bez kontaktu
ze ścianą. Podczas lotu stracił obie rękawice i gołymi dłońmi trzymał pas asekuracyjny, który uciskał mu klatkę
piersiową. Doznał dotkliwych odmrożeń. Na pomoc, która wymagała specjalistycznych umiejętności i sprzętu,
ruszyła z bazy ekipa: Andrzej Heinrich, Ryszard Szafirski i Jan Stryczyński. Wyciągnęli Chhowanga z lodowej
szczeliny. Potem sprowadzili nieszczęśników do bazy. Akcja wydobywcza plecaków, w których uwięzione były
cenne butle z tlenem, ciągnęła się kilka tygodni. Dłonie Szerpy uratował lekarz wyprawy Jan Koisar.

Organizacja wyprawy wysokogórskiej zależy od wielu czynników – przygotowania ekipy, finansowania, sytuacji politycznej w rejonie Himalajów, gdzie walczą o wpływy
Indie, Pakistan i Chiny, biurokracji i pozwoleń, różnych zbiegów okoliczności i pogody, na którą główny wpływ mają monsunowe wiatry znad Oceanu Indyjskiego. Organizacja wyprawy na Lhotse w 1974 roku była wypadkową tych wszystkich okoliczności: planów, przypadków i precedensów. Opóźnienia były właściwie
na każdym polu. Jelcz się psuł po wyjeździe z fabryki. Namioty były złe. Dostawy żywności się opóźniały. Ale przede wszystkim chodziło o pozwolenia, Polacy dostali
je dopiero na okres pomonsunowy. Była to więc himalajska zima.

Pierwsze poważne przeszkody na trasie: katastrofa samochodowa na Ukrainie – droga Lwów-Kijów.

Pierwsze poważne przeszkody na trasie: katastrofa samochodowa na Ukrainie – droga Lwów-Kijów.

Pierwsze poważne przeszkody na trasie: katastrofa samochodowa na Ukrainie – droga Lwów-Kijów.

Polski Związek Alpinizmu zakupił jelcza 316, który pod szyldem Himalaya Expedition – Poland miał przejechać 14 tysięcy kilometrów z Polski do Nepalu i z powrotem. Trasa wiodła przez dzisiejszą Ukrainę, Rosję, Turcję, Iran, Afganistan i Indie. Potężna maszyna z silnikiem o mocy 240 koni i trójosiowym układem hamulcowym psuła się już w czasie manewrów w Polsce. Samochód nie dotarł do celu swojej pierwszej trasy – Wrocławia. „Zajeżdżano” go także na Mazurach podczas wycieczek rodzin alpinistów.
Jelcz, mimo że starano się usunąć wszystkie usterki i wadliwe części, podczas wyprawy w Himalaje psuł się kilkakrotnie. Pękały obciążone ogromnym ładunkiem opony, uszkodzeniu uległy wał korbowy oraz rurka ciśnieniowa. Gucia w końcu dobrnęła do celu,
wzbudzając niemałą sensację jako największy tego typu pojazd w Katmandu.

W drodze do Katmandu

W drodze między Bagdadem a Damaszkiem

Iran. Wyprawa studentów w drodze do Indii

Gruzja. Studenckie koło speleologów na trasie do Indii

W drodze do Katmandu.

W drodze do Katmandu.

Powrót jelcza do kraju przez pokryte niespodziewanym
śniegiem bezdroża Afganistanu.

Wymiana koła w jelczu bez podnośnika – Indie.

Nieprzewidziane trudności i niedoczas były utrapieniem dla wyprawy. We wrześniu 1974 roku, z miesięcznym
opóźnieniem, wyruszył z Polski jelcz zwany pieszczotliwie Gucią, który wiózł sprzęt i żywność dla himalaistów.
Po kilku tygodniach wymagającej drogi, tysiącach kilometrów i walce z czasem samochód dotarł do Indii. Trwała pomonsunowa powódź. Ganges zatopił większość dróg i mostów. Ciężarówka przez tydzień jeździła wzdłuż
rzeki, szukając przeprawy. Dzięki łączności radiowej z kierownikiem wyprawy, który przebywał w Katmandu,
ekipa samochodowa dowiedziała się, że gdzieś niedaleko jest elektrownia wybudowana i zarządzana przez
Polaków, a obok przejezdny most. Dotarli tam późną nocą. Dyrektor obiecał pomoc, ale najpierw posłał naszą
ekipę do łóżka. A rankiem? Okazało się, że załoga elektrowni zdemontowała cały zakładowy sprzęt, by most
stał się przejezdny dla jelcza ważącego blisko 20 ton. Radość nie trwała długo. Drogi po drugiej stronie rzeki
były błotnistymi, zakorkowanymi pułapkami. Sytuację znów uratowała łączność z Katmandu. Na odsiecz Guci
ruszył syn ambasadora Nepalu, który na swoim motorze pilotował jelcza sobie tylko znanymi drogami aż do
stolicy Nepalu.

Spotkanie Andrzeja Zawady z Edmundem Hillarym na lotnisku w Katmandu podczas transportu sprzętu do Lukli.

Jelcz służył himalaistom nie tylko do transportu sprzętu i żywności. Był również środkiem kontrabandy. Dzięki
temu mogli zarobić trochę dolarów i podreperować ograniczony budżet wyprawy. Przeładowana ciężarówka
wiozła zatem dobrze ukryte na pace, na dnie bębnów, pod linami: kryształy, sokowirówki, aparaty marki Zenit czy
whisky, które sprzedawano z kilkakrotnym przebiciem, a za uzyskane pieniądze opłacano między innymi Szerpów.

Ograniczony zasób środków finansowych, tak zwanych dewiz (dolarów), zmusił Zawadę do oszczędności. Zatrudniono sporo osób do obsługi karawany, ale
minimalną liczbę Szerpów – ośmiu mężczyzn, bo tylu wymagały ustalone przez Nepalczyków przepisy. Szerpowie byli oficjalnymi członkami wyprawy. W ekipie znaleźli się: oficer łącznikowy Chotare Sherpa, czterech tragarzy wysokogórskich: Da Norbu, Chhowang Riusi oraz Riusi kierowanych przez sirdara Pemba Norbu, a także kucharz Pasang Nima i jego pomocnik Mingma. Norbu Jangbu był post runnerem, czyli listonoszem. Kursował pomiędzy base campem a położoną na wysokości 3440 m wioską Namcze Bazar i odbierał korespondencję  dla wyprawy.

Ograniczony zasób środków finansowych, tak zwanych dewiz (dolarów), zmusił Zawadę do oszczędności. Zatrudniono sporo osób do obsługi karawany, ale
minimalną liczbę Szerpów – ośmiu mężczyzn, bo tylu wymagały ustalone przez Nepalczyków przepisy. Szerpowie byli oficjalnymi członkami wyprawy. W ekipie znaleźli się: oficer łącznikowy Chotare Sherpa, czterech tragarzy wysokogórskich: Da Norbu, Chhowang Riusi oraz Riusi kierowanych przez sirdara Pemba Norbu, a także kucharz Pasang Nima i jego pomocnik Mingma. Norbu Jangbu był post runnerem, czyli listonoszem. Kursował pomiędzy base campem a położoną na wysokości 3440 m wioską Namcze Bazar i odbierał korespondencję  dla wyprawy.

Od początku wyprawa działała w stresującym niedoczasie. Ze względów logistycznych i finansowych została
podzielona na trzy grupy. Ekipa samochodowa: Mirek Wiśniewski (w roli głównego kierowcy i fotografa), Rysiek
Szafirski (zmiennik kierowcy), Boguś Jankowski (zastępca kierownika) i Janek Koisar (lekarz wyprawy), wyjechała
jelczem z Warszawy 2 września, czyli kilka tygodni później, niż planowano. Tymczasem Andrzej Zawada, kierownik
wyprawy, i Kazimierz „Jack” Rusiecki, jej sekretarz, polecieli do Katmandu załatwiać pozwolenia i sprawy
organizacyjne. Reszta ekipy wyleciała z Polski dopiero 3 października.
Na czas dyplomatycznych potyczek i przygotowań wynajęto willę w Katmandu, gdzie mieścił się kiedyś polski
konsulat. Stała się centrum dowodzenia, miejscem przeładunku sprzętu, rekrutacji Szerpów, bazą wypadową
do miasta oraz lokalem, gdzie toczyło się życie nocne.

Lotnisko w Katmandu. Załadunek sprzętu do samolotu lecącego na lotnisko w Lukli.

Lotnisko w Katmandu. Załadunek sprzętu do samolotu lecącego na lotnisko w Lukli.

Przerwa podczas kręcenia filmu. Na głowie stoi Stanisław Latałło.

Pas startowy wśród chmur. Lotnisko w Lukli.

Jerzy Surdel na lotnisku w Lukli.

Droga karawany do bazy pod Lhotse.

Droga karawany do bazy pod Lhotse.

Droga karawany do bazy pod Lhotse.

Droga karawany do bazy pod Lhotse.

Pierwsza część karawany wyruszyła z Lukli 14 października. Sporo sprzętu pozostawało wciąż w Katmandu, m.in. specjalnie przygotowane na drogę buty domarszowe czy większość namiotów. Karawana od Lukli miała
do przebycia kilka etapów: Namcze Bazar (3400 m), klasztor Tengboche (3863 m), Pheriche (4200 m), Lobuche (4830 m), Gorak Shep (5160 m), baza na lodowcu Khumbu (5400 m).

Między Namcze Bazar a Tengboche – gościna w domu Szerpów.

Między Namcze Bazar a Tengboche – gościna w domu Szerpów.

Spotkanie z turystami odwiedzającymi bazę.

Jerzy Surdel w szałasie w drodze pod południową ścianę Lhotse. Andrzej Zawada poprosił Mirka Wiśniewskiego
i Jurka o sfotografowanie góry, ponieważ chciał się tam wybrać na kolejną wyprawę.

Koncert rytualnych bębnów, klasztor w Tengboche (3863 m).

Andrzej Zawada pokazuje naczelnemu lamie klasztoru Tengboche położenie Polski.

Dżungla przedhimalajska u stóp Lhotse i Mount Everestu.

Dżungla przedhimalajska u stóp Lhotse i Mount Everestu.

Dżungla przedhimalajska u stóp Lhotse i Mount Everestu.

Basecamp został założony na wysokości 5400 m – żadna inna baza nie była położona tak wysoko.
Lokalizacja oraz skrócony czas aklimatyzacji ekipy utrudniały pracę w bazie. Pierwsze dni były wyjątkowo
ciężkie: himalaiści odczuwali silne bóle głowy, utratę apetytu, potrzebny był ogromny wysiłek do wykonania
nawet najprostszej czynności. Musieli zbudować infrastrukturę: toaletę, magazyn na sprzęt i żywność oraz
kuchnię, a każdy namiot umieścić na platformie ze śniegu. Wahania temperatur – upał w ciągu dnia, a srogi
mróz w nocy – także dawały się im we znaki.

Wojciech Tędziagolski i Stanisław Latałło w bazie pod Lhotse.

Namiot filmowców w bazie. Na zdjęciu Jerzy Surdel.

Magazyn drewna przy namiocie kuchennym. Autoportret.

Jan Koisar i Jan Stryczyński

Anna Okopińska i Marek Kowalczyk w pierwszym obozie pod Lhotse.

Andrzej Zawada pokazuje dowódcy Szerpów planowaną trasę na szczyt.

Tadeusz Piotrowski i Wojciech Kurtyka w bazie.

Kuchnia w bazie nocą.

Kuchnia w bazie nocą.

W namiocie kuchennym.

Jan Stryczyński, Ryszard Szafirski, Andrzej Zawada.

Piotr Jasiński

Budowa kuchni należała do obowiązków Szerpów. Założyli palenisko i postawili mur okalający je z kilkudziesięciu
kilogramowych głazów. Z drewna znalezionego w okolicy icefallu powstał stelaż pomieszczenia, który pokryli folią
ogrodniczą w celu stworzenia (pozorów) zadaszonej przestrzeni. Stół zrobili z kartonów żywnościowych przykr
tych ceratą. Kuchnia była połączona z jadalnią, więc wszechobecne kłęby dymu gryzły biesiadujących w oczy.
Zajmujący się gotowaniem Szerpowie to była pomoc i udogodnienie. Używali do tego drewna transportowanego
codziennie z dołu na grzbietach jaków (jednostką przeliczeniową był kilogram drewna – kosztował rupię).
Trafiało się czasem mięso z jaka i pieczony na miejscu chleb.

Andrzej Heinrich z pieskiem Balou.

Widok z bazy na południe.

Baza pod Lhotse. W tle zbocze Lingtren.

Bogdan Jankowski

Andrzej Zawada

Baza otoczona była przez tzw. lodowe grzyby, czyli ogromne głazy osadzone na cienkich lodowych stalagmitach, które w każdej chwili mogły pęknąć pod ciężarem kamienia. Pewnego
dnia jeden z grzybów zawalił się nieopodal kuchni. Postanowiono pozbyć się innego, który zagrażał pobliskim namiotom. Zorganizowano spektakularną akcję wytapiania grzyba. W końcu po wielu próbach udało się rozpuścić lodową nogę ogniem wielkiego paleniska. Akcja była niebezpieczna, gdyż kapelusz grzyba mógł ważyć kilka ton.

Baza otoczona była przez tzw. lodowe grzyby, czyli ogromne głazy osadzone na cienkich lodowych stalagmitach, które w każdej chwili mogły pęknąć pod ciężarem kamienia. Pewnego dnia jeden z grzybów zawalił się nieopodal kuchni. Postanowiono pozbyć się innego, który zagrażał pobliskim namiotom. Zorganizowano spektakularną akcję wytapiania grzyba. W końcu po wielu próbach udało się rozpuścić lodową nogę ogniem wielkiego paleniska. Akcja była niebezpieczna, gdyż kapelusz grzyba mógł ważyć kilka ton.

Gotowanie posiłku w jelczu podczas powrotu do kraju. Na pierwszym planie Aleksandra Szafirska.

Jerzy Surdel, Stanisław Latałło, Wojciech Kurtyka i Jan Koisar.

Tym razem Lhotse zwyciężyła. 31 grudnia 1974 wygasło zezwolenie na atak szczytowy. Polacy musieli się
wycofać. Likwidacja bazy trwała do 5 stycznia.
Finanse pozwoliły na zakup tylko czterech biletów lotniczych do kraju dla: Andrzeja Zawady, Tadeusza Piotrowskiego, Jana Stryczyńskiego i Jana Koisara, którzy pierwsi zjawili się w Warszawie. Wojciech Tędziagolski i Jerzy Surdel – z powodów zdrowotnych wcześniej opuścili wyprawę, wrócili do Polski koło połowy stycznia 1975 roku.
Mirek Wiśniewski i Rysiek Szafirski wyszli z bazy 6 grudnia. Przez miesiąc w Katmandu szykowali jelcza do
drogi powrotnej i transportu szesnastu osób, bo do ekipy himalaistów dołączyły: Zofia Heinrich, Ewa Kurtyka
i Aleksandra Szafirska. Kierowcy jechali w szoferce, a reszta podróżowała na pace. Odpowiedzialne zadanie miała
Aleksandra Szafirska, która musiała zaplanować trasę – od kwestii przejezdności dróg na nękanym wojnami
Bliskim Wschodzie po wybór atrakcji turystycznych. Powrót do kraju trwał ponad miesiąc. Dla Polaków zza
żelaznej kurtyny był niepowtarzalną okazją do zaspokojenia podróżniczych potrzeb.

Jelcz wśród palm Radżastanu. Indie. Powrót do kraju.

Pierwsze dni wojny domowej w Libanie.
Biwak z żołnierzami podczas powrotu
do kraju. Z karabinem Kazimierz Rusiecki,
obok Wojciech Kurtyka i Ryszard Szafirski.

Pierwsze dni wojny domowej w Libanie.
Biwak z żołnierzami podczas powrotu
do kraju.

Widok na szczyt Pumori z Kala Pattar.